Słownik cybernetyki

Słownik cybernetyki (w trakcie opracowania) będzie głównie zawierać definicje z zakresu cybernetyki, socjocybernetyki, psychocybernetyki, cybernetyki kultury, metacybernetyki, cybernetycznej teorii charakteru, teorii systemu autonomicznego czy też jakościowej teorii informacji będące częścią dorobku naukowego polskiej szkoły cybernetyki. Definicje dotyczące JAKOŚCIOWEJ TEORII INFORMACJI zaleca się przeglądać wg klucza pojęć (kolejności): 1. STEROWANIE, 2. KOMUNIKAT, 3. TRANSFORMACJA, 4. KOD, 5. INFORMACJA, 6. INFORMOWANIE, 7. TRANSINFORMOWANIE, 8. PSEUDOINFORMOWANIE, 9. DEZINFORMOWANIE, 10. PARAINFORMOWANIE, 11. METAINFORMOWANIE, 12. LICZBA INFORMACJI. Znaczna część definicji to definicje wiązane, dla zrozumienia których musimy wyjaśnić poszczególne elementy definiensa, który w kolejnej definicji będzie pełnić rolę definiendum i tak aż do momentu, kiedy kolejny z kolejnych definiensów stanie się dla nas zrozumiały (a poszczególne wyrażenia i ich wzajemny związek będzie oczywisty).¹ Definiendum w definiensie w słowniku oznaczamy jako „→” stawiając go przed określonym wyrażeniem. Słownik ma z natury rzeczy charakter mnemotechniczny i pomocniczy, więc dla należytego zrozumienia pojęć i ich znaczenia (w odniesieniu do przedmiotu badań, postulatów, analiz pojęć, twierdzeń, dowodów, przykładów, wzorów matematycznych, elementów graficznych etc.) należy sięgnąć po literaturę podaną każdorazowo pod hasłem w kwadratowym nawiasie. Na końcu słownika znajduje się bibliografia. W większości przypadków definicje słownika zawierają wierny przekaz (transinformowanie) definicji zawartych w przytaczanej literaturze. Definicje sformułowane przez autorów w różnych tekstach w zależności od kontekstu lub założeń teoretycznych mogą się na ogół w nieznaczny sposób różnić.

A

AUTONOM — układ techniczny samodzielny (w odróżnieniu od automatów tj. układów technicznych samosterownych).

[Mazur 1966, s. 59]

B

BODZIEC —wielkość fizyczna wywołująca zjawisko wykorzystywane do →sterowania; wielkość fizyczna wywoływana przez to zjawisko nazywamy reakcją. Między bodźcem a reakcją może występować wiele zjawisk pośrednich, przy czym reakcja z poprzedniego zjawiska odgrywa rolę bodźca dla następnego zjawiska. Droga oddziaływania od początkowego bodźca do końcowej reakcji stanowi tor sterowniczy. Organ, w którym występuje bodziec początkowy nosi nazwę receptora, a organ, w którym występuje końcowa reakcja nosi nazwę efektora.

[Mazur 1966, s. 44-45]

C

CHARAKTER (SYSTEMU AUTONOMICZNEGO) — zespół (jego) właściwości sterowniczych.

CYBERNETYKA — nauka o →sterowaniu.

[Mazur 1966, s. 14, 11]

CYBERNETYKA SPOŁECZNA — nauka o procesach sterowniczych w społeczeństwie. Cybernetyka społeczna to nie tylko zastosowanie sformalizowanych metod cybernetyki, ale także nowe dynamiczne spojrzenie na szereg problemów znanych już dawniej w tradycyjnych naukach społecznych.

Częścią cybernetyki społecznej są:

• CYBERNETYKA KULTURY — nauka o procesach sterowania społecznego związanych z →kulturą, a więc zarówno o wywieraniu pożądanego (tj. celowego) wpływu na samą kulturę, jak również o wywieraniu wpływu na postępowanie społeczeństwa za pośrednictwem kultury.
• CYBERNETYKA STATYSTYCZNA — nauka, która zajmuje się badaniem procesów sterowniczych zachodzących w zbiorach układów cybernetycznych.
  

[Kossecki 1974, s. 11, 12, 14 i 15]

D

DEZINFORMOWANIE — →informowanie, w którym niektóre łańcuchy kodowe nie są zupełne.

E

EFEKTOR →BODZIEC

F

I

INFORMACJA — →transformacja jednego →komunikatu →asocjacji informacyjnej w drugi komunikat tej asocjacji.

Rozważania na temat INFORMACJI oparte są na pojęciach:

• ASOCJACJA INFORMACYJNA — →asocjacja komunikatów z →poprzecznego zbioru komunikatów.
• I. NIEBANALNA — i. będąca →transformacją niebanalną.
• I. BANALNA — i. będąca →transformacją banalną.
• I. TOŻSAMOŚCIOWA — i. będąca →transformacją tożsamościową.
• I. RÓWNOŚCIOWA — i. będąca →transformacją równościową.
• I. ODWROTNA do →informacji będącej →transformacją →komunikatu pierwotnego w →komunikat wtórny →asocjacji informacyjnej jest to i. będąca transformacją, której zastosowanie do komunikatu wtórnego dałoby komunikat pierwotny tej asocjacji.
• ŁAŃCUCH INFORMACYJNY — łańcuch →komunikatów →poprzecznego zbioru komunikatów.
• I. WYPADKOWA — →transformacja wypadkowa kolejnych informacji w łańcuchu informacyjnym.
• I. OPERACYJNA — i. będąca →transformacją operacyjną.
• I. OPERACYJNA ODWROTNA — →transformacja operacyjna odwrotna do danej →informacji operacyjnej.
• I. ZASADNICZA — →i. operacyjna jednakowa dla wszystkich kolejnych →asocjacji łańcucha informacyjnego.
• I. ZASADNICZA ODWROTNA — →transformacja zasadnicza odwrotna do danej →informacji zasadniczej.
• I. ASOCJACYJNA — i. będąca →transformacją asocjacyjną.

[Mazur 1970, s. 70-79]

INFORMOWANIE — →transinformowanie →informacji zawartych w łańcuchu oryginałów w informacje zawarte w łańcuchu obrazów.

Rozważania na temat INFORMOWANIA oparte są na pojęciach:

• I. SYMULACYJNE — informowanie, w którym zbiór obrazów zawiera więcej →informacji niebanalnych niż zbiór oryginałów.
• I. DYSYMULACYJNE — informowanie, w którym zbiór obrazów zawiera mniej informacji niebanalnych niż zbiór oryginałów.
• I. KONFUZYJNE — informowanie utworzone z informowania symulacyjnego i informowania dysymulacyjnego.

[Mazur 1970, s. 82-85]

J

K

KOD — transformacja jednego komunikatu →asocjacji kodowej w drugi komunikat tej asocjacji.

Rozważania na temat KODU oparte są na pojęciach:

• ASOCJACJA KODOWA — →asocjacja komunikatów ze →wzdłużnego zbioru komunikatów.
• KOD NIEBANALNY — k. będący →transformacją niebanalną.
• KOD BANALNY — k. będący →transformacją banalną.
• KOD TOŻSAMOŚCIOWY — k. będący →transformacją tożsamościową.
• KOD RÓWNOŚCIOWY — k. będący →transformacją równościową.
• KOD ODWROTNY do kodu będącego transformacją komunikatu pierwotnego w komunikat wtórny asocjacji kodowej jest to kod będący transformacją, której zastosowanie do komunikatu wtórnego dałoby komunikat pierwotny tej asocjacji.
• KOD OPERACYJNY — k. będący →transformacją operacyjną.
• KOD OPERACYJNY ODWROTNY — →transformacja operacyjna odwrotna do danego kodu operacyjnego.
• KOD ZASADNICZY — k. operacyjny jednakowy dla wszystkich asocjacji, których komunikaty pierwotne należą do jednakowego zbioru poprzecznego komunikatów, a komunikaty wtórne należą do innego zbioru poprzecznego komunikatów.
• KOD ZASADNICZY ODWROTNY — →transformacja zasadnicza odwrotna do danego kodu zasadniczego.
• KOD ASOCJACYJNY — k. będący →transformacją asocjacyjną.
• ŁAŃCUCH KODOWY — łańcuch transformacyjny wzdłużnego zbioru komunikatów.
• KOD WYPADKOWY — →transformacja wypadkowa kolejnych kodów w łańcuchu kodowym.

[Mazur 1970, s. 60-67]

KOMUNIKAT — stan fizyczny różniący się w określony sposób od innego stanu fizycznego w →torze sterowniczym.

Wszelkie stany fizyczne można rozważać dwojako: z energomaterialnego punktu widzenia, tj. jako stany określone pod względem ilości energii i masy (ilości substancji), oraz ze strukturalnego punktu widzenia, tj. jako stany określone pod względem struktury, czyli rozmieszczenia energii i substancji w przestrzeni i czasie.

Rozważania na temat KOMUNIKATU oparte są na pojęciach:

• ŹRÓDŁO ODDZIAŁYWANIA — system oddziałujący na inny system w →obwodzie sterowniczym.
• ODBIORNIK ODDZIAŁYWANIA — system, na który oddziałuje inny system w obwodzie sterowniczym.
• ZBIÓR POPRZECZNY KOMUNIKATÓW — zbiór komunikatów w dowolnym miejscu toru sterowniczego.
• ZBIÓR WZDŁUŻNY KOMUNIKATÓW — zbiór komunikatów, które powstały z innych komunikatów lub z których powstały inne komunikaty, przy czym każdy z komunikatów tego zbioru należy do innego zbioru poprzecznego komunikatów.
• ORYGINAŁ — komunikat należący do zbioru poprzecznego komunikatów na wyjściu źródła oddziaływania.
• OBRAZ — komunikat należący do zbioru poprzecznego komunikatów na wejściu odbiornika oddziaływania.
• INTERKOMUNIKAT — komunikat należący do poprzecznego zbioru komunikatów w miejscu toru sterowniczego znajdującym się między wyjściem źródła oddziaływania a wejściem odbiornika oddziaływania.

[Mazur 1970, s. 33-35]

KOMUNIKAT BIERNY (ślady zjawisk) — komunikaty, które istnieją bez przepływu energii, ale same nie mogą wytworzyć następnych komunikatów.

KOMUNIKAT CZYNNY (zjawiska) — komunikaty, które istnieją dopóki trwa przepływ energii, ale mogą wytworzyć następne komunikaty w torze sterowniczym.

[Mazur 1970, s. 38]

KULTURA — układ norm społecznych określających zachowanie ludzi w danym społeczeństwie we wszystkich dziedzinach jego życia zbiorowego nazywamy w cybernetyce społecznej kulturą danego społeczeństwa.

L

Ł

M

METACYBERNETYKA — interdyscyplina naukowa stanowiąca syntezę tradycyjnej i cybernetycznej teorii związków przyczynowych. W tradycyjnej (fizykalnej) teorii związków przyczynowych zakładamy, że następne stany dowolnego obiektu zależą od stanów poprzednich (od przeszłości), natomiast w cybernetycznej teorii związków przyczynowych zakładamy, że stany dowolnego obiektu zależą od pewnych stanów przyszłych nazywanych celami.

[Kossecki 2005, s. 147]

METODA SYSTEMOWA — cybernetyczna metoda przedstawiania i rozwiązywania problemów. Wyróżniamy pięć rygorów metody systemowej:

• Ścisłość. System powinien być określony, aby było wiadomo, co do niego należy, a co nie należy.
• Niezmienność. Określenie systemu powinno być niezmienne w całym toku rozważań.
• Zupełność. Podział systemu na podsystemy powinien być zupełny. Znaczy to, że system nie może zawierać elementów nie należących do żadnego z jego podsystemów.
• Rozłączność. Podział na systemy powinien być rozłączny. Znaczy to, że system nie może zawierać elementów należących do kilku systemów na raz. Przynależność jakichś elementów do jednego systemu musi więc być równoznaczna z tym, że na pewno nie należą do żadnego innego systemu.
• Funkcjonalność. Systemy powinny być wyodrębniane ze względu na spełniane funkcje, a nie ze względu na oddzielność przestrzenną.

[Mazur 1987, s. 24 i 25]

N

NAUKA (naukowość) polega na udowadnianiu twierdzeń w stopniu osiągalnym w aktualnym stanie nauki. Innymi słowy, podstawowym warunkiem przynależności do nauki  — w odróżnieniu od filozofii i sztuki  — jest poczuwanie się do obowiązku udowodnienia prawdziwości wypowiedzi.

[Mazur 1981]

O

ORGANIZACJA — →SYSTEM (UKŁAD) ZORGANIZOWANY

P

R

REAKCJA →BODZIEC

RECEPTOR →BODZIEC

S

SPRZĘŻENIE — związek między obiektami polegający na oddziaływaniach.

• S. PROSTE — sprzężenie, w którym jeden z obiektów oddziałuje na drugi.
• S. ZWROTNE — sprzężenie, w którym jeden z obiektów oddziałuje na drugi, a drugi obiekt oddziałuje na pierwszy. Na sprzężenie zwrotne składają się wiec dwa sprzężenia proste przeciwnie skierowane.

[Mazur 1966, s. 18-19]

STEREOTYP — wspólne dla określonej grupy społecznej skojarzenie uproszczonej normy poznawczej z decyzyjną (tzn. gotowością do działania lub działaniem), wywołane bodźcem w postaci słowa-nazwy. Natomiast pojęcia to skojarzenia (normy) czysto poznawcze wywołane bodźcem w postaci słowa-nazwy. To samo słowo-nazwa może raz występować w roli stereotypu, a raz w roli pojęcia — w zależności od tego jakie skojarzenia wywołuje

[Kossecki, 1996, s. 147]

STEROWANIE — zachowanie systemu prowadzące do określonych zmian w innym systemie.

[Mazur 1976, s. 18]

Rozważania na temat STEROWANIA oparte są na pojęciach:

• SYSTEM STEROWANY — system, w którym żądane zmiany są wywoływane oddziaływaniem innego systemu.
• SYSTEM STERUJĄCY — system, którego oddziaływanie wywołuje żądane zmiany w innym systemie.
• TOR STEROWNICZY — system, za którego pośrednictwem pewien system oddziałuje na inny system.
• OBWÓD STEROWNICZY — obwód sprzężenia zwrotnego utworzony z systemu sterowanego, systemu sterującego i torów sterowniczych.
  
• PROCES STEROWNICZY — proces, na który składają się zjawiska występujące w obwodzie sterowniczym.
  

[Mazur 1970, s. 28]

STRUKTURA SYSTEMU — zbiór relacji zachodzących między elementami tego systemu.

[Mazur 1987, s. 23]

SYSTEM (vel układ) — zbiór elementów i zachodzących między nimi relacji (→NADSYSTEM, →PODSYSTEM, →STRUKTURA SYSTEMU).

[Mazur 1987, s. 22]

SYSTEM AUTONOMICZNY — system mający zdolność sterowania oraz zdolność przeciwdziałania utracie zdolności sterowania.
Wobec tego system autonomiczny musi zawierać, jako podsystemy, odpowiednie organy, a przede wszystkim:

• EFEKTORY — organy do oddziaływania na otoczenie.
  Do efektorów powinny dopływać informacje określające, które z możliwych oddziaływań mają nastąpić, do tego zaś potrzebny jest tor informacyjny zawierający:
• RECEPTORY — organy do pobierania informacji z otoczenia, oraz
• KORELATOR — organ do przetwarzania i przechowywania informacji.
  Do efektorów powinna również dopływać energia umożliwiająca wykonywanie pracy niezbędnej w oddziaływaniach, do tego zaś potrzebny jest tor energetyczny zawierający:
• ALIMENTATORY — organy do pobierania energii z otoczenia, oraz
• AKUMULATOR — organ do przetwarzania i przechowywania energii.
  I wreszcie system autonomiczny musi zawierać:
• HOMEOSTAT — organ do przeciwdziałania przepływom informacji i energii zmniejszających możność oddziaływania systemu na otoczenie. Zadaniem homeostatu jest utrzymywanie systemu autonomicznego w równowadze funkcjonalnej. Utrzymywanie równowagi funkcjonalnej jest równoznaczne z usuwaniem jej zakłóceń.

Termin „system autonomiczny” jest równoznaczny z wprowadzonym również przez prof. Mariana Mazura terminem „układ samodzielny”.

[Mazur 1976]

SYSTEM (UKŁAD) ZORGANIZOWANY — system, w którym zachodzą →procesy sterownicze. Zgodnie z definicją sterowania chodzi o procesy zmierzające do określonego celu, postawionego przez organizatora danego układu. Również organizator jest pewnym układem dającym się wyodrębnić z otoczenia. Układ zorganizowany i jego organizator stanowią organizację.

[Mazur 1966, s. 50]

T

TOR STEROWNICZY →BODZIEC

TRANSFORMACJA — proces, jakiemu należy poddać jeden z →komunikatów asocjacji, aby otrzymać drugi komunikat tej asocjacji. T. określa zarazem związek między komunikatami asocjacji.

Rozważania na temat TRANSFORMACJI oparte są na pojęciach:

• ASOCJACJA KOMUNIKATÓW — nieuporządkowana para komunikatów wyodrębnionych ze wzdłużnego lub poprzecznego zbioru komunikatów w →procesie sterowniczym.
• KOMUNIKAT PIERWOTNY — komunikat poddany transformacji.
• KOMUNIKAT WTÓRNY — komunikat otrzymany w wyniku transformacji komunikatu pierwotnego.
• TRANSFORMACJA NIEBANALNA — transformacja komunikatu pierwotnego w różniący się od niego komunikat wtórny.
• TRANSFORMACJA BANALNA — transformacja komunikatu pierwotnego w nie różniący się od niego komunikat wtórny.
• TRANSFORMACJA TOŻSAMOŚCIOWA — transformacja banalna w asocjacji, w której komunikat pierwotny i komunikat wtórny są jednym i tym samym komunikatem.
• TRANSFORMACJA RÓWNOŚCIOWA — transformacja banalna w asocjacji, w której komunikat pierwotny i komunikat wtórny są odrębnymi, lecz jednakowymi komunikatami.
• TRANSFORMACJA ODWROTNA do transformacji komunikatu pierwotnego w komunikat wtórny jest to transformacja, której zastosowanie do komunikatu wtórnego dałoby komunikat pierwotny.
• OPERACJA — jeden z procesów elementarnych, na których polega transformacja.
• RODZAJ OPERACJI — właściwość jakościowa operacji.
• PARAMETR OPERACJI — właściwość ilościowa operacji.
• TRANSFORMACJA OPERACYJNA — transformacja określona operacjami, jakim poddaje się komunikat pierwotny asocjacji.
• TRANSFORMACJA ZASADNICZA — transformacja operacyjna, której zastosowanie do komunikatu pierwotnego dowolnej asocjacji w określonym zbiorze asocjacji daje komunikat wtórny tej asocjacji.
• TRANSFORMACJA ZASADNICZA ODWROTNA do danej transformacji zasadniczej jest to transformacja operacyjna, której zastosowanie do komunikatu wtórnego dowolnej asocjacji w zbiorze asocjacji, do którego odnosi się dana transformacja zasadnicza, dałoby komunikat pierwotny tej asocjacji.
• TRANSFORMACJA OPERACYJNA ODWROTNA — do danej transformacji operacyjnej jest to transformacja operacyjna o takich samych operacjach, jakie występują w transformacji zasadniczej odwrotnej do transformacji zasadniczej mającej postać danej transformacji operacyjnej.
• OPERACJA ODWROTNA — do danej operacji jest to operacja występująca w transformacji jednooperacyjnej odwrotnej do transformacji jednooperacyjnej, w której występuje dana operacja.
• RODZAJ OPERACJI ODWROTNEJ do rodzaju danej operacji jest to taki rodzaj operacji, że jeżeli zastąpi się nim rodzaj danej operacji, to powstanie operacja odwrotna do danej operacji.
• PARAMETR OPERACJI ODWROTNY do parametru danej operacji jest to taki parametr operacji, że jeżeli zastąpi się nim parametr danej operacji, to powstanie operacja odwrotna do danej operacji.
• TRANSFORMACJA ASOCJACYJNA — transformacja określona tym, że jej zastosowanie do komunikatu pierwotnego asocjacji daje w wyniku komunikat wtórny tej asocjacji.
• TRANSFORMACJA ASOCJACYJNA ODWROTNA do danej transformacji asocjacyjnej jest to transformacja określona tym, że jej zastosowanie do komunikatu wtórnego dałoby komunikat pierwotny.
• ŁAŃCUCH INFORMACYJNY — zbiór komunikatów, w którym występuje taki ciąg kolejnych asocjacji, że jeden z komunikatów poprzedniej asocjacji jest zarazem jednym z komunikatów następnej asocjacji.
• TRANSFORMACJA WYPADKOWA — transformacja złożona z transformacji występujących w kolejnych asocjacjach łańcucha transformacyjnego, przy czym →komunikat wtórny będący wynikiem poprzedniej transformacji staje się →komunikatem pierwotnym poddawanym następnej transformacji.

[Mazur 1970, s. 41-52]

TRANSINFORMOWANIE — informowanie, w którym informacje w zbiorze obrazów są takie same jak informacje w zbiorze oryginałów. Mówiąc językiem potocznym, transinformowanie jest informowaniem wiernym.

Rozważania na temat TRANSINFORMOWANIA oparte są na pojęciach:

• T. BANALNE —
• T. TOŻSAMOŚCIOWE —
• T. RÓWNOŚCIOWE —
• T. ANALOGOWE —
• T. KOMPENSACYJNE —
• T. KOMPARANCYJNE —
• T. ELIMINACYJNE —

[Mazur 1970, s. 87]

U

W

Z

 

B I B L I O G R A F I A:

MARIAN MAZUR, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, Warszawa 1966.

—  Cybernetyka a zarządzanie, Warszawa 1969.

— Jakościowa teoria informacji, Warszawa 1970.

— Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976.

— Modelowanie cybernetyczne i jego przydatność w modelowaniu procesu dydaktycznego, w: Problemy modelowania procesów dydaktycznych, pod red. E. Berezowskiego, Warszawa 1978.

— Zagadnienie prawdy w nauce, Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia PAX, nr 1 (30), 1981, s. 79-92.

— Pojęcie systemu i rygory jego stosowania, Postępy Cybernetyki, z. 2, 1987, s. 21-29.

JÓZEF KOSSECKI, Cybernetyka kultury, Warszawa 1974.

— Cybernetyka społeczna, wyd. 2 rozsz., Warszawa 1981.

— Cybernetyczna analiza systemów i procesów społecznych, Kielce 1996.

— Metacybernetyka, Kielce-Warszawa 2005.

P R Z Y P I S Y:

¹ — http://pl.wikibooks.org/wiki/Logika_dla_prawników/Błędy_w_definiowaniu

Opracował Maciej Konarski (październik 2014)

***

Poniżej znajdują się teksty zwierające definicje cybernetyki i określające jej dziedzinę.

Cybernetyka (gr. kybernetes „sternik; zarządca” od kybernán „sterować; kontrolować”) – nauka o systemach sterowania oraz związanym z tym przetwarzaniu i przekazywaniu informacji.

Socjocybernetyka – nauka o procesach, celach i metodach sterowania społeczeństwem. gr. kybernetes „sternik; zarządca” od kybernán „sterować; kontrolować” – nauka o systemach sterowania oraz związanym z tym przetwarzaniu i przekazywaniu informacji.

Źródło: Wikipedia

„Cybernetyka jest to nauka o sterowaniu. Z definicji tej wynika, że wszystko, co jest sterowaniem, wchodzi w zakres cybernetyki.

[…]

W ujęciu cybernetycznym zachowanie się człowieka jest procesem sterowniczym podobnie jak zachowanie się zwierzęcia, rośliny czy maszyny, i w związku z tym może być opisywane wzorami matematycznymi, modelowane itp. Takie zestawienie człowieka na równi z innymi tworami koliduje z doktrynami filozoficznymi uważającymi człowieka za jakąś nadzwyczajną istotę we wszechświecie.

[…]

Użyteczności cybernetyki nikt w nauce nie kwestionuje. Tu i ówdzie można się co najwyżej spotkać z wypowiedziami przedstawicieli niektórych dziedzin nauki, że cybernetyka jast nauką pomocniczą innych nauk, np.ekonomii, automatyki, prakseologii itp. (zależnie od tego, którą z nich uprawia mówiący).
W rzeczywistości, doniosłość cybernetyki wynika z okoliczności, że procesy sterowania występują niemal we wszystkich zjawiskach, i polega na tym, że w postępującej od tysiącleci atomizacji na coraz węższe specjalności cybernetyka przywróciła jedność nauki i umożliwiła naukowcom porozumiewanie się wspólnym językiem. Stało się to dzięki temu, że cybernetyka nie zajmuje się konstrukcjami (z czego coś jest zrobione) lecz funkcjami (jak coś działa)”

(Marian Mazur, Cybernetyka a zarządzanie, 1969).

„Nie należy dać się zwieść definicji cybernetyki, a w szczególności występującemu w niej terminowi „sterowanie”, mogącemu sprawiać wrażenie, że chodzi o jakąś ograniczoną sprawę. Już sam tylko fakt, że na sterowaniu opiera się funkcjonowanie maszyn, organizmów i społeczności, świadczy, jak rozległy jest zakres cybernetyki. Jeżeli wziąć ponadto pod uwagę, że nie jest wcale konieczne, żeby funkcjonowanie było podyktowane czyimś interesem, to staje się jasne, że cybernetyka jest nauką o wszelkim dzianiu się, a więc o całej rzeczywistości. Gdyby ktoś zechciał, to nawet chwianie się gałęzi trąconej skrzydłem ptaka albo padanie deszczu można by rozpatrywać z cybernetycznego punktu widzenia.

[…]

Fizjologowie są blisko źródła, ale nie motywacji. Psychologowie są blisko motywacji, ale nie u źródła. Źródłem są procesy energomaterialne w organizmie, motywacją zaś procesy informacyjne, ale jakie jest przejście od jednych do drugich? […] jeśli problem dotyczy przejścia od procesów energomaterialnych do procesów informacyjnych, to jest to problem sterowania z uwzględnieniem roli energii i informacji, a więc problem czysto cybernetyczny.

[…]

Oto lista fałszywych poglądów na cybernetykę, z jakimi zdarzało mi się spotykać. Są to zapewnienia, że cybernetyka to:
dział matematyki
nauka pomocnicza ekonomii
unowocześniony mechanicyzm
technika komputerowa
udoskonalona automatyka
dział teorii systemów
utechniczniona filozofia
nauka o nie skrystalizowanym zakresie
Rzecz jasna, wszystko to nie może wstrzymać rozwoju cybernetyki jako istotnego trzonu nauki jutrzejszej. Widać to w żywiołowym rozwoju ogólnych teorii cybernetycznych, jak np.:
teoria systemów
teoria modelowania
teoria sprzężeń
teoria regulacji
teoria informacji
teoria decyzji
teoria optymalizacji
teoria programowania
teoria gier
teoria organizacji”

(Marian Mazur, Cybernetyka i charakter, 1976)

„Zgodnie z określeniem podanym przez wybitnego polskiego cybernetyka M. Mazura cybernetyka jest to nauka o sterowaniu, przy czym przez sterowanie rozumieć należy wywieranie pożądanego wpływu na określone zjawiska.^[1]

Użycie w powyższej definicji wyrazu „pożądany” powoduje konieczność podania w odniesieniu do każdego procesu sterowania, w czyim interesie się on odbywa. Inaczej mówiąc, zanim dojdzie do procesu sterowania, musi być podany jego cel i motywacja.

W codziennym życiu na każdym kroku spotykamy się z procesami sterowniczymi – sterowaniem jest np. zarówno obracanie kierownicą samochodu i naciskanie pedału gazu, przez co kierowca w pożądany przez siebie sposób na ruch samochodu, jak też działalność władzy państwowej wydającej ustawy, które wywierają pożądany przez ustawodawcę wpływ na działalność społeczeństwa. Nawet czytając sensacyjną książkę o działalności oficera kontrwywiadu, który dostarczając obcemu wywiadowi fałszywych informacji wywarł pożądany przez swoje kierownictwo, dezorganizujący wpływ na działania przeciwnika, zapoznajemy się z pewnym określonym rodzajem sterowania. Pojęcie sterowania, jak widzimy, ma szeroki zakres.

Początków cybernetyki doszukują się niektórzy w starożytności, gdyż samo pojęcie „cybernetyka” jako umiejętność sterowania okrętem i rządzenia państwem znane już było starożytnym Grekom. Francuzi twierdzą, że twórcą cybernetyki był Amper, który po raz pierwszy użył nazwy „cybernetyka” w odniesieniu do nauk politycznych. Za twórcę nowoczesnej cybernetyki jako dyscypliny naukowej posługującej się aparatem matematycznym uważany jest powszechnie matematyk amerykański Norbert Wiener. Jednakże dla ścisłości warto zaznaczyć, że podstawowe koncepcje zawarte w wydanej w 1948 roku pracy Wienera^[2] znaleźć można w wydanych ponad dwadzieścia lat wcześniej pracach A. J. Lotki, które wywarły znaczny wpływ na koncepcję Wienera.

Podczas II wojny światowej w związku z dużym nasileniem działalności lotnictwa nieprzyjacielskiego, powstała potrzeba maksymalnie skutecznego sterowania ogniem artylerii przeciwlotniczej. Aby ten cel osiągnąć, trzeba było umieć przewidywać ruchy samolotu nieprzyjacielskiego, a do tego konieczna była zarówno znajomość fizjologicznych i psychologicznych właściwości człowieka – pilota. Takie właśnie ujęcie leży u podstaw cybernetyki jako nauki o procesach sterowniczych.

Od chwili swego powstania aż po dzień dzisiejszy cybernetyka przeżywa okres wszechstronnego rozwoju, znajdując zastosowanie w różnych, częstokroć bardzo odległych od siebie dziedzinach – z jednej strony na przykład ma zastosowanie w pracach związanych z projektowaniem, przygotowywaniem i przeprowadzaniem lotów kosmicznych, a z drugiej strony przy kierowaniu przemysłem czy też armią; nawet współczesna biologia, medycyna i psychologia coraz częściej posługują się metodami cybernetyki.

W ostatnich czasach cybernetyka zaczęła wkraczać również do nauk społecznych. Jako pierwsi bodaj przedstawiciele nauk społecznych zaczęli na szerszą skalę wprowadzać metody cybernetyczne ekonomiści – na polskim terenie pionierem w tej dziedzinie był Oskar Lange. Za przykładem ekonomistów zaczynają w ostatnich latach iść również przedstawiciele innych nauk społecznych.

Zastosowanie metod cybernetyki w naukach społecznych dało początek cybernetyce społecznej – nauce o procesach sterowniczych w społeczeństwie. Podkreślić jednak trzeba, że cybernetyka społeczna to nie tylko zastosowanie sformalizowanych metod cybernetyki, ale także nowe dynamiczne spojrzenie na szereg problemów znanych już dawniej w tradycyjnych naukach społecznych.

Zastosowanie metod, którymi dysponuje współczesna cybernetyka, okazało się bardzo owocne. W wielu przypadkach, w których tradycyjne metody nauk humanistycznych nie wystarczały do rozwiązania zagadnienia, zastosowanie metod cybernetyki pozwoliło osiągnąć ciekawe rezultaty. Sformalizowane cybernetyczne ujęcie zjawisk społecznych umożliwiło w wielu wypadkach nie tylko opis ilościowy, ale również wyjaśnienie mechanizmu tych zjawisk, a to z kolei bardzo ułatwiło ilościowe i jakościowe ich przewidywanie. Dzięki temu cybernetyka społeczna znalazła zastosowanie m. in. przy opracowywaniu prognoz demograficznych, prognoz gospodarczych, a nawet przy przewidywaniu motywacyjnego i wychowawczego działania prawa.

Ponieważ w trakcie badania zjawisk społecznych mamy do czynienia z dużymi zbiorami układów cybernetycznych, których zachowania nie da się przewidzieć w sposób pewny, powstała konieczność wprowadzenia do cybernetyki społecznej rachunku prawdopodobieństwa i metod statystyki matematycznej. Wprowadzenie tych metod dało początek cybernetyce statystycznej, która zajmuje się badaniem procesów sterowniczych zachodzących w zbiorach układów cybernetycznych.

Zachowania poszczególnych ludzi nie da się przewidzieć w sposób pewny, niemniej jednak można zaobserwować w społeczeństwie statystyczne prawidłowości ludzkiego postępowania; w związku z tym, stosując metody cybernetyki statystycznej, można z określonym prawdopodobieństwem przewidywać zachowanie ludzi w społeczeństwie. Cybernetyczne metody badania zjawisk społecznych pozwalają również w wielu wypadkach na określenie metod celowego wpływania na postępowanie ludzi, bez przeprowadzania w każdym konkretnym wypadku kosztownych i żmudnych badań terenowych. Ma to zasadnicze znaczenie dla programowania i planowania działań społecznych. Dzięki tym właśnie zaletom cybernetyka społeczna znalazła zastosowanie w futurologii, socjotechnice i socjodynamice.

Cybernetyka społeczna pozwala też na metodologicznie jednolite ujęcie zjawisk społecznych z różnych dziedzin. W tradycyjnym ujęciu zjawiska te były przedmiotem zainteresowania różnych nauk społecznych, takich jak socjologia, ekonomi, demografia, politologia, teoria prawa itp. , przy czym każda z nich posługiwała się właściwym sobie aparatem pojęciowym i właściwą sobie metodologią. Ma to dość istotne znaczenie, zwłaszcza dzisiaj, kiedy specjalizacja w nauce posunęła się tak daleko, że bardzo często naukowcy pracujący w jednej dyscyplinie nie rozumieją języka, którym operują specjaliści z innej dyscypliny, a co gorsze, niejednokrotnie głowią się nad rozwiązaniem problemów, nie wiedząc, że analogiczne zagadnienia zostały już dawno rozwiązane na terenie innej dyscypliny.

Jeżeli uda się przetłumaczyć na język cybernetyki dorobek poszczególnych nauk społecznych, wówczas można usunąć opisane powyżej trudności. Powstają jednak w związku z tym pewne problemy terminologiczne. W cybernetyce operuje się pojęciami bardziej ogólnymi od pojęć stosowanych w poszczególnych dziedzinach specjalistycznych, a w pewnych przypadkach wchodzą w grę pojęcia zupełnie nowe. Trzeba więc albo tworzyć nowe wyrazy albo wykorzystywać istniejące, uogólniając ich znaczenie. Każda z tych dróg ma oczywiście swoje wady i zalety.

Aby więc zapobiec nieporozumieniom terminologicznym, przy wprowadzaniu jakichkolwiek nowych określeń, innych od określeń używanych powszechnie w tradycyjnych naukach społecznych, będę wyjaśniał ich znaczenie i w dalszym ciągu używał tych wyrazów tylko w takim znaczeniu, jakie nadałem im uprzednio.

A więc przede wszystkim muszę wyjaśnić, co rozumieć będę pod określeniem „kultura” i „cybernetyka kultury”.

W cybernetyce społecznej ludzi i zorganizowane grupy społeczne traktujemy jako układy cybernetyczne wyposażone w pamięć i podejmujące określone działania. Natomiast współżycie ludzi opisujemy jako zmienny w czasie proces wymiany energomaterii i informacji. W wyniku współżycia społecznego następuje stopniowa socjalizacja członków społeczeństwa, polegająca na ich przystosowaniu do wymogów życia społecznego. Proces przystosowania ludzi do potrzeb życia społecznego polega na wytwarzaniu odpowiednich reguł zachowania, które ogólnie nazywamy normami społecznymi. Odpowiednie rejestraty w pamięci układu tworzą cybernetyczny model norm społecznych.

W zorganizowanym społeczeństwie mamy oczywiście do czynienia z układami norm społecznych w różnych dziedzinach życia – np. w dziedzinie życia ekonomicznego normy ekonomiczne, w dziedzinie życia prawnego normy prawne, w życiu artystycznym normy estetyczne itp. Z tymi układami norm społecznych związane są odpowiednie systemy zachowania zbiorowego.

Układ norm społecznych określających zachowanie ludzi w danym społeczeństwie we wszystkich dziedzinach jego życia zbiorowego nazywamy w cybernetyce społecznej kulturą danego społeczeństwa.

Natomiast przez cywilizację – zgodnie z tradycyjnym określeniem – rozumieć będziemy kulturę oraz wytwory materialne społeczeństwa. Cybernetyka kultury oznacza naukę o procesach sterowania społecznego związanych z kulturą, a więc zarówno o wywieraniu pożądanego wpływu na samą kulturę, jak również o wywieraniu wpływu na postępowanie społeczeństwa za pośrednictwem kultury. Cybernetyka kultury jest oczywiście częścią cybernetyki społecznej.

[…]

Cybernetyka społeczna w obrębie nauk społecznych ma charakter interdyscyplinarny i opiera się na danych dostarczanych przez socjologię matematyczną, psychologię matematyczną, ekonomię matematyczną, demografię i inne nauki społeczne, a ponadto, ponieważ procesy sterownicze w nowoczesnych społeczeństwach są w coraz większym stopniu związane z przekazem informacji w społeczeństwie. Cybernetyka społeczna operuje też własnym, w dużym stopniu zmatematyzowanym, aparatem formalnym.”

---

^[1] M. Mazur, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, Warszawa 1966, s. 12.

^[2] N. Wiener, Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie, Warszawa 1971, (Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, New York 1948.

(Józef Kossecki, Cybernetyka kultury, 1974)